اصطلاحات

در اين درس ما می‏خواهيم به پاره‏ای از اصطلاحات عرفا اشاره كنيم . عرفا
اصطلاحات زيادی دارند . بدون آشنائی با اصطلاحات آنها فهم مقاصد آنها غير
ممكن است و احيانا مفهومی ضد مقصود آنها را می‏رساند ، واين از مختصات‏
عرفان است .
هر علمی برای خود يك سلسله اصطلاحات دارد و چاره‏ای نيست . مفاهيم‏
عرف عام برای تفهيم مقاصد علمی كافی نيست ، ناچار در هر علمی الفاظ
خاص با معانی خاص قرار دادی ميان اهل آن فن ، مصطلح می‏شود . عرفان نيز
از اين اصل مستثنی نيست .
علاوه بر اين ، عرفا نه تنها به دليلی كه در بالا گفته شد اصطلاحات‏
مخصوص به خود دارند ، آنها اصرار دارند كه افراد غير وارد در طريقت از
مقاصد آنها آگاه نگردند ، زيرا معانی عرفانی برای غير عارف - لااقل به‏
عقيده عرفا - قابل درك نيست . اين است كه

عرفا تعمد دارند در مكتوم نگهداشتن مقاصد خود ، برخلاف صاحبان علوم و
فنون ديگر . لهذا اصطلاحات عرفا ، علاوه بر جنبه اصطلاحی ، اندكی جنبه‏
معمائی دارد و بايد " راز " معما را به دست آورد .
گذشته از دو مطلب فوق ، امر سومی احيانا در كار است كه كار را مشكلتر
می‏كند ، و آن اينكه برخی عرفا لااقل آنها كه عرفای " ملامتی " خوانده‏
می‏شوند برای اينكه در مراحل سير و سلوك " تعينات " را درهم بشكنند و
به جای " نام " و افتخار ، برای خود " ننگ " در ميان مردم درست‏
كنند ، در گفتارهای خود تعمدی به " ريای معكوس " داشته‏اند . يعنی‏
برعكس رياكاران كه بد هستند و می‏خواهند خود را خوب بنمايند ، جو دارند
و گندم می‏نمايانند ، آنها می‏خواهند بين خود و خدا خوب باشند ولی مردم‏
آنها را بد بدانند ، می‏خواهند گندم داشته باشند و جو بنمايانند ، تا به‏
اين وسيله مجال هر گونه خودنمائی و خودپرستی از نفس گرفته شود .
می‏گويند عرفای خراسان اكثر " ملامتی " بوده‏اند . برخی معتقدند كه حافظ
هم ملامتی است ، مفهوم " رندی " ة لا اباليگری " ة قلندری " ة قلاشی‏
" و نظاير اينها همه به معنی بی‏اعتنائی به خلق است نه بی‏اعتنائی به‏
خالق .
حافظ درباره تظاهر به موجبات بدنامی و نيك بودن در باطن ، زياد سخن‏
گفته است ، مثلا :
گر مريد راه عشقی فكر بدنامی مكن شيخ صنعان ، خرقه رهن خانه خمار
داشت
اشاره به داستان معروف شيخ صنعان است .

زهدرندان نو آموخته راهی به دهی است من كه رسوای جهانم چه صلاح‏

انديشم

به می‏پرستی از آن نقش خود بر آب زدم كه تا خراب كنم نقش خود

پرستيدن

وقت آن شيرين قلندر خوش كه در اطوار سير ذكر تسبيح ملك در حلقه‏

زنار داشت

ولی حافظ در جای ديگر ، تظاهر به فسق را ( ملامتيگری ) مانند تظاهر به‏

تقدس ( رياكاری ) محكوم كرده است :

دلا دلالت خيرت كنم به راه نجات مكن به فسق مباهات و زهد هم مفروش‏

مولوی در دفاع از ملامتيان می‏گويد :

از جمله مسائلی كه عرفا گفته‏اند و فقها آنها را تخطئه كرده‏اند همين‏
مسأله است . فقه اسلامی همانطور كه ريا را محكوم می‏كند و آن را نوعی شرك‏
می‏داند ، ملامتيگری را نيز محكوم می‏كند و می‏گويد : مؤمن حق ندارد عرض و
شرافت اجتماعی خود را لكه دار

سازد . بسياری از خود عرفا نيز ملامتيگری را محكوم می‏كنند .
مقصود اين است كه روش ملامتگری كه در ميان بعضی از عرفا معمول بوده‏
سبب شده كه آنها تعمد خاصی در ارائه ضد مقاصد و ضد منويات و ضد اهداف‏
خود داشته باشند ، و اين كار فهم مقاصد آنها را مشكلتر می‏سازد .
ابوالقاسم قشيری كه از پيشوايان اهل عرفان است در رساله " قشيريه ة
تصريح می‏كند كه عرفا تعمد دارند در ابهامگوئی ، زيرا نمی‏خواهند افراد غير
وارد از اطوار و حالات و مقاصد آنها آگاه شوند ، زيرا برای غير وارد قابل‏
فهم و درك نيست ( 1 ) .
اصطلاحات عرفا نيز زياد است . برخی مربوط است به عرفان نظری يعنی به‏
جهان بينی عرفانی و تفسيری كه عرفان از هستی می‏نمايد . اين اصطلاحات ،
شبيه اصطلاحات فلاسفه است و مستحدث است . محی الدين عربی پدر همه يا
بيشتر اين اصطلاحات است و فهم آنها هم بسيار دشوار است . از قبيل :
فيض اقدس ، فيض مقدس ، وجود منبسط حق مخلوق به ، حضرات خمس ، مقام‏
احديث ، مقام و احديت ، مقام غيب الغيوب و امثال اينها .
برخی ديگر مربوط است به عرفان عملی ، يعنی به مراحل سير و سلوك‏
عرفانی . اين اصطلاحات قهرا بيشتر مربوط به انسان است ، شبيه مفاهيم‏
روانشناسی يا اخلاقی است و در حقيقت نوعی خاص روانشناسی است ، آن هم‏
روانشناسی تجربی . به عقيده عرفا فلاسفه يا روانشناسان يا علمای دينشناسی‏
يا جامعه شناسان كه عملا وارد اين واديها نشده‏اند و اين اطوار نفس را از
نزديك مشاهده و
پاورقی :
. 1 رساله قشيريه ص . 33

مطالعه نكرده‏اند حق ندارند در اين مسائل قضاوت كنند ، تا چه رسد به ساير
طبقات .
اين اصطلاحات بر خلاف اصطلاحات عرفان نظری ، قديمی است ، لااقل از قرن‏
سوم ، يعنی از زمان ذوالنون و با يزيد و جنيد سابقه دارد .
اينك ما بعضی از اصطلاحات را طبق آنچه قشيری و ديگران گفته‏اند می‏آوريم‏
:

. 1 وقت

در درس پيش اين اصطلاح را از بوعلی نقل كرديم . اينكه بيان خود عرفا

را می‏آوريم . خلاصه آنچه قشيری گفته است اين است كه مفهوم وقت ، يك‏

مفهوم نسبی و اضافی است . هر حالتی كه عارض عارف شود ، اقتضای رفتاری‏

خاص دارد . آن حالت خاص آن نظر كه رفتاری خاص ايجاب می‏كند " وقت‏

" آن عارف ناميده می‏شود . البته عارفی ديگر در همان حال ممكن است "

وقت " ديگر داشته باشد ، و يا خود آن عارف در شرايط ديگر " وقت ة

ديگر خواهد داشت ، و وقت ديگر رفتار و وظيفه‏ای ديگر ايجاب می‏كند .

عارف بايد " وقت شناس " باشد يعنی اينكه حالتی كه از غيب بر او

عارض شده است و وظيفه‏ای كه در اين زمينه آن حالت دارد بايد بشناسد ، و

هم عارف بايد " وقت " را مغتنم بشمارد . لهذا گفته‏اند : " عارف ،

ابن الوقت است " . مولوی می‏گويد :

وقت مصطلح همان است كه در اشعار عرفانی فارسی از آن به " دم " يا
" عيش نقد " تعبير كرده‏اند . مخصوصا حافظ درباره عيش نقد و " دم‏
غنيمت شمردن " زياد سخن گفته است .
افراد ناوارد و يا مغرض كه خواسته اند از حافظ ، توجيهی برای فسق و
فجورهای خود بسازند ، چنين گمان كرده و يا و انمود كرده‏اند كه مقصود حافظ
دعوت به لذتگرائی مادی و فراموش كردن آينده و عاقبت و خدا و فردا است‏
، يعنی همان چيزی كه اروپائيان آن را " اپيكوريسم " اصطلاح كرده‏اند .
مسأله " دم غنيمت شمردن " يا " عيش نقد " يكی از تكيه گاههای شعر
حافظ است . شايد در حدود سی بار يا بيشتر براين معنی تكيه شده است .
بديهی است نظر به اينكه در اشعار حافظ ، سنت عرفانی به رمز سخن گوئی ،
و به اصطلاح " امراز " و سمبوليك سخن گفتن زياد رعايت شده است ، ظاهر
بسياری از اشعار موهم همان معنی فاسد است ، ولی ما چند بيت كه می‏تواند
قرينه برای همه شمرده شود در اينجا می‏آوريم :
من اگر باده خورم ورنه چه كارم باكس حافظ راز خود و عارف " وقت‏
" خويشم
خيز تا خرقه صوفی به خرابات بريم شطح و طامات به بازار خرافات‏
بريم

قدر " وقت " ار نشناسد دل و كاری نكند بس خجالت كه از اين حاصل‏
اوقات بريم

اشعار دو پهلوی حافظ در اين زمينه بسيار است ، از آن جمله :

قشيری می‏گويد : اينكه می‏گويند : " صوفی فرزند وقت خويش است " يعنی‏

او همواره آنچه را كه برايش در آن حال اولويت دارد انجام می‏دهد ، و

گفته شده است : " الوقت سيف قاطع " يعنی وقت شمشير برنده است .

منظور اين است كه ح كم وقت قاطع و برنده

پاورقی :

. 1 من اخلص لله اربعين صباحا جرت ينابيع الحكمة من قلبه علی لسانه‏
» حديث نبوی .

است ، تخلف از آن كشنده است .

2 ، . 3 حال و مقام

از اصطلاحات شايع عرفا ، اصطلاح حال و مقام است . آنچه بدون اختيار بر

قلب عارف وارد می‏شود " حال " است ، و آنچه او آن را تحصيل و كسب‏

می‏كند " مقام " است . حال زود گذر است و مقام ، باقی . گفته‏اند احوال‏

مانند برق جهنده‏اند كه زود خاموش می‏شوند .

حافظ :

سعدی :

بگفتا " حال " ما " برق " جهان است دمی پيدا و ديگر دم نهان‏

است

در درسهای پيش ، از نهج البلاغه اين جمله‏ها را نقل كرديم :
« قد أحيی عقله و امات نفسه ، حتی دق جليله و لطف غليظه و " برق له‏
لامع كثير البرق » " . . .
عرفا آن برقهای جهنده را " لوائح " و " لوامع " و " طوالع ة
می‏نامند با اختلافی كه در درجات و مراتب و ميزان شدت و مدت بقاء اين‏
درخششها هست .

4 ، . 5 قبض و بسط

اين دو كلمه نيز از نظر عرفا معنی و مفهومی خاص دارد . قبض يعنی‏

حالت گرفتگی روح عارف و بسط يعنی حالت شكفتگی و بازی روح . عرفا

درباره قبض و بسط و علل آنها زياد بحث كرده‏اند .

6 ، . 7 جمع و فرق

اين دو كلمه نيز در استعمالات عرفا زياد به كار برده می‏شود . قشيری‏
می‏گويد : آنچه از ناحيه بنده است و بنده آن را تحصيل كرده است و لايق‏
مقام بندگی است " فرق " ناميده می‏شود ، و آنچه از ناحيه خدا است از
قبيل القا آت " جمع " ناميده می‏شود . كسی كه خدا او را بر طاعات و
عباداتش واقف می‏كند او در مقام فرق است و كسی كه خداوند عنايات خود
را به او می‏نماياند در مقام جمع است .

حافظ :
به گوش هوش نيوش از من و به عشرت كوش كه اين سخن سحر از هاتفم‏
به گوش آمد
ز فكر " تفرقه " باز آی تا شوی " مجموع " به حكم آنكه چوشدا هر
من ، سروش آمد

8 ، . 9 غيبت و حضور

غيبت يعنی حالت بی‏خبری از خلق كه احيانا به عارف دست می‏دهد . در آن‏

حال عارف از خود و اطراف خود بی‏خبر است . عارف از آن جهت از خود

بی‏خبر می‏شود كه حضورش در نزد پروردگار است ، و زبان حالش اين است :

ممكن است در اين حال ، يعنی حال حضور در نزد پروردگار و غيبت از خود
و اطراف خود حوادث مهمی در اطراف طرف رخ دهد و او آگاه نگردد .
عرفا در اين زمينه قصه‏های افسانه مانندی نقل می‏كنند . قشيری می‏نويسد كه‏
آغاز كار ابوحفص حداد نيشابوری كه منجر به ترك حرفه آهنگری گشت اين شد
كه در دكانش نشسته و مشغول كارش بود ، شخصی آيه‏ای از قرآن مجيد تلاوت‏
كرد ، حالتی بر قلبش مستولی شد كه از احساس خود " بی خبر " گشت ،
بدون توجه دست برد آهن گداخته را با دستش از كوره خارج كرد ، شاگردش‏
فرياد

كشيد كه چه می‏كنی ؟ ابوحفص به خود آمد و از آن پس اين شغل را رها كرد .
و هم او می‏نويسد : شبلی وارد بر جنيد شد در حالی كه همسر جنيد نشسته‏
بود . همسر جنيد خواست حركت كند و برود ، جنيد گفت : شبلی در حالی‏
است كه از تو بی خبر است ، بنشين . همسر جنيد نشست . جنيد مدتی با
شبلی سخن گفت تا كم كم شبلی شروع كرد به گريه . جنيد به همسرش گفت‏
اكنون خود را مستور ساز كه شبلی در حال به خود آمدن است .
حافظ :
چو هر " خبر " كه شنيدم رهی به حيرت داشت از اين سپس من وساقی و
وضع " بی خبری ة
ايضا حافظ :
حضوری گر همی خواهی از او غايب مشو حافظ متی ما تلق ما تهوی دع‏
الدنيا و اهملها
عرفا حالی را كه به اولياء الله در حال نماز دست می‏داد كه از خود و
اطراف خود به كلی بی‏خبر می‏ماندند به همين نحو تفسير می‏كنند . بعدا
خواهيم گفت كه چيزی از " غيبت " بالاتر هم هست ، و آنچه در اولياء
الله بوده است از آن قبيل است .

10 ، 11 ، 12 ، . 13 ذوق ، شرب ، ری ، سكر

ذوق يعنی چشيدن . عرفا معتقدند كه اطلاع علمی به چيزی جاذبه و كشش‏
ندارد ، شوق و انجذاب فرع بر چشيدن است . بوعلی در اواخر نمط هشتم ة
اشارات " به مناسبتی همين مطلب را ياد آوری

می‏كند و " عنين " را مثال می‏آورد ، می‏گويد " عنين " چون فاقد غريزه‏
جنسی است و آن لذت را نچشيده است ، هر مقدار آن لذت برايش توصيف‏
شود اشتياقی در او پديد نمی‏آيد .
پس ذوق ، چشيدن لذت است . ذوق عرفانی يعنی درك حضوری لذات حاصل از
تجليات و مكاشفات . چشيدن ابتدائی " ذوق " است ، ادامه يافتن آن ة
شرب = نوشيدن " است و سرخوش شدن " سكر " است ، پر شدن از آن " ری‏
= سيراب شدن " است .
عرفا معتقدند آنچه از ذوق دست می‏دهد تساكر است نه سكر ، و آنچه از
شرب دست می‏دهد سكر است ، ولی حالت حاصل از پرشدن ، به خود آمدن ( صحو
) است .
در كلمات عرفا به همين مناسبت سخن از می‏و شراب زياد آمده است .

14 ، 15 ، . 16 محو ، محق ، صحو

در كلمات عرفا سخن از محو و صحو نيز بسيار آمده است . مقصودشان از
محو اين است كه عارف به جايی می‏رسد كه محو در ذات حق می‏گردد و از خود
فانی می‏شود ، يعنی " من " در او محو می‏شود ، او ديگر خود را مانند
ديگران " من " درك نمی‏كند .
اگر محو شدن به حدی برسد كه آثار " من " نيز محو شود " محق ة
ناميده می‏شود . محو و محق هر دو بالاتر از مقام غيبت است كه قبلا اشاره‏
شد . محو و محق ، فنا است . ولی عارف ممكن است از حالت فنا به حالت‏
بقاء باز گردد . اما نه به اين معنی كه تنزل كند در حالت اول ، بلكه به‏
اين معنی كه بقاء بالله پيدا می‏كند . اين حالت را

كه فوق حالت " محو " است " صحو " می‏نامند .

. 17 خواطر

عرفا القاآتی را كه بر قلب عارف وارد می‏شود " واردات " می‏خوانند .
آن واردات گاهی به صورت قبض يا بسط يا سرور يا حزن است و گاهی به‏
صورت كلام و خطاب است ، يعنی احساس می‏كند كه گوئی كسی از درون با او
سخن می‏گويد . در اين صورت آن واردات " خواطر " ناميده می‏شوند .
عرفا در باب خواطر سخنان زيادی دارند ، می‏گويند خواطر گاهی رحمانی‏
است و گاهی شيطانی و گاهی نفسانی . يكی از خطرگاهها همين خاطرات است .
ممكن است در اثر انحراف و لغزش ، شيطان بر انسان مسلط شود ، همچنانكه‏
قرآن كريم می‏فرمايد :
« و ان الشياطين ليوحون الی اوليائهم »( 1 ) .
می‏گويند همواره فرد كاملتر بايد تشخيص دهد كه خاطره رحمانی است يا
شيطانی . مقياس اساسی اين است كه ببينيم آن خاطره به چه چيز امر و نهی‏
می‏كند ، اگر امر و نهيش بر خلاف امر و نهی شريعت بود قطعا شيطانی است.
« هل انبئكم علی من تنزل الشياطين ، تنزل علی كل افاك اثيم »( 2 ) .
پاورقی :
. 1 سوره انعام ، آيه . 121
. 2 سوره شعراء ، آيات 221 و . 222

، 19 ، . 20 قلب ، روح ، سر
عرفا در مورد روان انسان گاهی " نفس " تعبير می‏كنند و گاهی " قلب‏
" و گاهی " روح " و گاهی " سر " . تا وقتی كه روان انسان اسير و
محكوم شهوات است " نفس " ناميده می‏شود ، آنگاه كه می‏رسد كه محل‏
معارف الهی قرار می‏گيرد " قلب " ناميده می‏شود ، آنگاه كه محبت الهی‏
در او طلوع می‏كند " روح " خوانده می‏شود ، و آنگاه كه به مرحله شهود
می‏رسد " سر " ناميده می‏شود . البته عرفا به مرتبه بالاتر از " سر ة
نيز قائلند كه آنها را " خفی " و " اخفی " می‏نامند .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: